Het zal wel toeval zijn geweest, al weet je het nooit met Dijkstra en Evenblij. Hoe dan ook, ik hoorde ze vanavond op de radio aandacht besteden aan Jikke Gaastra, die eerste vrouw op schaatsen die tot de verbeelding sprak. En was meteen snelste vrouw in de tocht der tochten, wat niet zó moeilijk, want ze deed als enige vrouw in de optocht. Bijzonder was dát meedeed. Het was een herhaling.
Dat was in 1912. In het jaar dat Titanic zonk, bleef Gaastra op de been als eerste vrouw in de Elfstedentocht. Haar prestatie en de uniciteit ervan spraken tot de verbeelding en hoewel ze de tocht niet binnen de tijdslimiet voltooide, ontving toch het kruisje omdat ze alle elf steden had aangedaan. De eerste vrouw die de Friese stedentrip op twee ijzers voltooide was vijf jaar later Janna van der Weg.
In 1985 konden vrouwen voor het eerst officieel deelnemen aan de wedstrijd van de Elfstedentocht. De snelste vrouw was Lenie van der Hoorn. Zij ontving de M.H. Geertsprijs, een prijs die eigenlijk bedoelde was voor de snelste inwoner van Leeuwarden. Vijf jaar geleden pas kregen de vrouwen een eigen klassement. Zo heeft alles een ontwikkeling.
Alles begint met nut en noodzaak. Het moet in Finland zijn begonnen, pak hem beet een jaar of vijfduizend geleden (we kijken niet op een jaar meer of minder, op geslepen botten over eindeloze vlaktes. Dan is schaatsen op de bevroren Friese wateren een peulenschil. En op de Weissensee ook.
Mijn broer heeft twee keer meegedaan, en de tocht voltooid. Ik heb me er nooit aan gewaagd, want gooide alles op het rolschaatsen met als hoogtepunt het wereldkampioenschap van de Jalinkstraat, de Jacobsonstraat en de straat die werd genoemd naar Prins Hendrik, van wie overigens bekend is dat hij wel eens een scheve schaats reed.
Sinds 1909 zijn er zo’n 2.800 vrouwen gestart in de Elfstedentocht. Alleen de eerste editie bestond slechts uit mannen. In 1912 was Jikke Gaastra de eerste, die het Elfstedenkruisje ontving. Zij reed die editie overigens niet uit, maar door de slechte omstandigheden mocht ze het laatste deel van Sneek tot Leeuwarden niet meer rijden. Ze werd toch onderscheiden, net als haar broer Jelle met wie ze samen had gereden. ‘Een daverend gejuich ging er op toen die heugelijke tijding bekend werd,’ schreef De Nieuwe Rotterdamsche Courant.
Vanwege deze prestatie kreeg Gaastra honderd jaar later een eigen hoofdstuk in Het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland over de opmerkelijkste vrouwen uit de geschiedenis van Nederland en zijn overzeese gebiedsdelen. Haar Elfstedentocht is van historisch belang, zo oordelen de makers van dit lexicon: ‘Jikke Gaastra maakte naam als de eerste vrouwelijke deelnemer aan de Elfstedentocht en was een voorbeeld voor latere rijdsters. Hoewel diverse toeschouwers bij de tocht van 1912 – onder wie haar eigen moeder – het gekkenwerk vonden dat zij ondanks de barre weersomstandigheden door bleef schaatsen, dacht zij niet aan opgeven.’
FOTO BOVEN: De schaatsen van 3 januari geboren Jikke Gaastra geboren. In 1912 was zij de eerste vrouwelijke schaatser, die werd onderscheiden met het Elfstedenkruisje. Zij reed die dag in een geleende fietsbroek van de vrouw voor wie ze als dienstbode werkte. De schaatsen van Jikke Gaastra, opgenomen in de collectie van het Fries Scheepvaartmuseum in Sneek.
Han Pape
